„Zahvaljujući velikoj koncentraciji oblika, pojava i procesa geodiverziteta na ovom jedinstvenom prostoru, dimenzijama, frekventnosti pojavljivanja, lesni morfoskulpturni oblici Titelskog brega predstavljaju jedan od najboljih poligona za proučavanje lesnog reljefa u Evropi. Takođe, kompletnost i znatna moćnost lesno-paleozemljišnih sekvenci svrstava ovu lesnu zaravan u red najkompletnijih arhiva paleoklimatskih i paleoekoloških zbivanja u ovom delu Evroazijskog kopna.“
Titelski breg predstavlja plato sa najvećim brojem slojeva fosilne zemlje i lesnih horizonata u našoj zemlji.
Rekonstrukcija prilika koje su vladale tokom akumuliranja lesnih naslaga ukazuje da se paleoekološko okruženje Titelskog brega menjalo u rasponu od tundre do oskudne stepe. Akumulacija lesa je prekidana u uslovima tople i vlažne interglacijalne klime, kada su formirana fosilna zemljišta. Zahvaljujući tome u lesno-paleozemljišnim sekvencama Titelskog brega sačuvan je pouzdan zapis za proučavanje paleoklimatske i paleoekološke evolucije tokom poslednjih 600.000 godina.
Debele naslage lesa, visok sadržaj kalcijum-karbonata i podzemne vode na velikim dubinama, preduslovi su za proces karstifikacije. Tako se na ovom području javljaju različiti erozivni oblici: predolice, doline, lesne piramide, pećine, viseće doline, provalije, pleća, poličice, surduci. Najpoznatija je titelska lesna piramida, u varoši poznata kao „Tanjir“. Od akumulativnih oblika prisutne su plavine, slivke, odronje.
Pažnju privlače lesne lutkice koje se formiraju taloženjem kreča u šupljinama u lesu. Tokom odronjavanja padina Titelskog brega, stvaranja strmih odseka ili spiranjem one postaju vidljive. Svaka je unikat i priča za sebe.
Titelski breg je izbrazdan sa čak 68 vododerina i surduka.
Vododerine su mahom neprohodne, obrasle šibljacima i šumskom vegetacijom. Surduci su najčešće vododerine nastale radom ljudi u sprezi sa prirodnim faktorima. Prolaženjem kola, konja i stoke kroz pojedine doline Titelskog brega, spiran je i usitnjavan gornji humusni horizont, te je ogoljen les i izložen atmosferskim vodama što je ubrzalo karstifikaciju, a i vetrovi su doprineli oblikovanju surduka.
Gotovo svaki surduk i vododerina ima ime kao asocijaju na neku lokalnu priču i legendu. Jedni podsećaju na davno nestale salaše, drugi na neostvarene ljubavi, treći nose tajnu dublju od najdubljih titelskih bunara.
Izvori:
Studija zaštite: Specijalni rezervat prirode „Titelski breg“, Predlog za stavljanje pod zaštitu kao zaštićeno područje I kategorije, Zavod za zaštitu prirode, Novi Sad, 2011